Reakcije na stres

Brojne su karakteristike stresora koji uslovljavaju intenzitet reakcije. Može se, najpre, reći da izrazito nepovoljno deluje ono što ranije nije doživljno, kao i neočekivano. Stresori visokog intenziteta i dugog trajanja deluju, takođe, nepovoljno zato što izazivaju jaču stresnu reakciju i lakše dovode do sloma adaptvinih snaga. Posebno stresno deluju one situacije čiji razvoj i dužinu trajanja je nemoguće predvideti, zato što demorališu osobu. Intenzitet stresne reakcije često zavisi i od toga da li je moguće delovanje stresora neutralisati ili, bar, ublažiti.
Sama priroda stresa isto tako igra važnu ulogu, ima stresova koji su manje stresni od drugih, kojima se lakše pruža otpor. Isto tako jedan oštar ali lokalizovani stres, ma koliko mučan bio u jednom trenutku, uglavnom nestaje a da ne ostavlja posledice. S druge strane, duže trajanje ili stres koji se ponavlja najčešći su uzroci bolesti: lakše se podnosi jedna kriza, jedna svađa nego stalna i teška prećutna prebacivanja.
Reakcije na stres mogu biti fiziološke, psihičke, kognitivne, emocionalne i bihevioralne.
Kada osoba proceni situaciju u kojoj se našla, kao ugrožavajuću, dolazi do brojnih promena u nervnom i endokrinom sistemu. Pojačava se aktivnost simpatičkog nervnog sistema, što dovodi do porasta krvnog pritiska, ubrzanja pulsa, disanja, kao i povećanja električne provodljivosti kože (psihogalvanski refleks), a srž nadbubrežne žlezde luči adrenalin i noradrenalin koji pojačavaju fiziološku aktivnost organizma. Sve to predstavlja adaptaciju na predstojeće stresno stanje. U mozgu se, takođe, luče i endogeni opijati - endorfini i enkefalini koji imaju zadatak da aktiviraju imuni sistem u reakciju na stres. Svi ovi fiziološki procesi imaju za cilj da organizam preme da što bolje pretrpi stres. Međutim, dugotrajna fiziološka stimulacija koja uzrokuje oslobađanje endogenih opijata dovodi do slabljenja imunog sisitema i nastanka mnogobrojnih oboljenja koja su posledica dugotrajnog izlaganja stresu.
Na psihičkom planu stresno dejstvo ima visoka emocionalna tenzija uzrokovana događajima koji su važni za ličnost (smrt u porodici, gubitak voljene osobe, razvod, gubitak posla, konflikt, uvreda itd.) tako da se psihički stres uglavnom izjednačava sa emocionalnim stresom. O snaovni parametar psihičkog stresa jeste porast i trajanje emocionalne tenzije. Psihološke reakcije se odigravaju na različitim planovima: kognitivnom, emocionalnom i bihevioralnom.
Način na koji sagledavamo i interpretiramo preteće nadražaje, odnosno kognitivno procenjivanje, kao i mogućnost uspostavljanja kontrole nad stresnom situacijom, određuje našu reakciju na stres. U kognitivne reakcije na stres ubrajamo: slabljenje pažnje i koncentracije, snižavanje efikasnosti u zadacima koji uključuju razne kognitivne funkcije, a može doći i do preuranjenih hipoteza i odluka zbog dezorganizovanog rada kognitivnih mehanizama, pa subjekt pravi greške koje nekada mogu imati fatalan ishod. Svakako, kognitivne reakcije su veoma važan elementa u stretegijama preovladavanja stresom.
Emocionalne reakcije na stres su: napetost, anksioznost, strah, uzbuđenje, ljutnja, bes, depresivnost, povlačenje, agresivnost - dakle, uglavnom negativna emocionalna stanja, dok bihevioralne variraju od izbegavanja/povlačenja do direktnog usmeravanja na stresori borbu za njegovo prevladavanje (pobeći ili boriti se). Stres i emocije su tesno povezane. Moglo bi se reći da je emocija psihička dimenzija stresa, jer je stresna reakcija utoliko intenzivnija ukoliko je emocija jača. Pa nam tako emocije ukazuju na to koji su događaji od centralnog a koji od perifernog značaja za ličnost. Takođe, neuroendokrini sistem je osetljiv na emocionalne faktore a u novije vreme postoji sve više dokaza o tome da emocije utiču i na imuni sistem.
Otpornost prema stresorima, jačina stresne reakcije i njen ishod, u velikoj meri zavise od karakteristika ličnosti, ali i od razvojnog doba, odnosno uzrasta osobe. Uopšteno se može reći da su deca i mladi osetljiviji na delovanje gotovo svih stresova. Stresna reagovanja su kod mladih jača i sa nepovoljnijim ishodom. Ako se traumatski stres dogodi u detinjstvu može negativno da utiče na razvoj buduće ličnosti, odnosno da pokrene formiranje primitivnih odbrana centriranih oko splitinga, karakterističnih za poremećaje lilnosti. Po novim shvatanjima, poremećaj ličnosti predstavlja neku vrstu trajnog postraumatskog stresnog poremećaja.
Osobe u poodmaklom životnom dobu izgleda da su otpornije na delovanje psihosocijalnih stresora. Međutim, smanjenje ekonomske moći, fizičke sposobnosti, kao i sposobnosti emocionalne adaptacije na promene, čini da stare osobe doživljavaju da su sve manje u staju da kontrolišu svoju sudbinu. Ovo je pogotovu izraženo kada su u pitanju stresori biološke prirode, kada stare osobe često ispoljavaju da veću osetljivost na stres što se može objasniti češćim postojanjem različitih poremećaja i oboljenja.
Postoje i određene razlike u reagovaju muškaraca i žena na pojedine stresore. Pojedini autori smatraju da su one delom uslovljene biološkim činiocima, a delom razlikama u statusu, ulozi i očekivanjima, kao i različitim društveno-kulturnim sredinama. Poslednjih decenija, u toku kojih se na Zapadu odvijaju tzv. pokreti za ravnopravnost žena, kao i seksualna revolucija, došlo je do delimičnog izjednačavanja reagovanja polova na stresore. Feminizam je uspeo da se izbori za promenu važećih polnih stereotipova, ali je kao i svaki ekstremni pravac prevagnuo na drugu stranu, te umesto uspostavljanja ravnoteže između polova, učinio da žene plate cenu preuzimanja muških uloga, preuzimanjem i muških bolesti, kao na primer, koronarne.
Po pravilu, sve bolesti slabe otpornost prema stresorima i uslovljavaju jaču i sa nepovoljnim ishodom stresnu reakciju. S druge strane, dobra socijalna prilagođenost, kao i dobro porodično i ekonomsko stanje, štite osobu u stresogenim uslovima. Iz svega navedenog možemo zaključiti da se odgovor na stres, odnosno opšta adaptivna reakcija ostvaruje složenom interakcijom između psihe, nervnog, endokrinog i imunološkog sistema. Stres dovodi do složenih psihosociobioloških posledica. Javljaju se promene subjektivnog doživljavanja sa kognitivnim i afektivnim komponentama, promene manifestnog ponašanja, kao i neurovegetativne, endokrine i imunološke promene. Kada su ove psihosociobiološke posledice izražene i dugotrajne i kada postoje i drugi uslovi predispozicija, delovaje specifičnih i nespecifičnih patogenih činilaca itd.) mogu se razviti i posledice u vidu određenih psihičkih i somatskih poremećaja i bolesti.